نظریه‌های انقلاب و عدم امکان پیش‌بینی شورش عمومی

یکی از شاخه‌های جامعه‌شناسی، مبحث جامعه‌شناسی انقلاب است. در بحث جامعه‌شناسی انقلاب مباحثی از قبیل ابعاد تحول انقلابی و مدل‌های تحلیل انقلاب مطرح می‌شوند. یکی از مهم‌ترین پرسش‌هایی که در نظریه‌های انقلاب با آن مواجه می‌شویم آن است که چه چیزی باعث می‌شود که توده‌های مردم به یکباره سر به طغیان بردارند و خواستار تحولات اساسی در وضعیت حاکم موجود شوند. به عبارت دیگر پرسش اساسی به اصل علت انقلاب بازمی‌گردد. چه عاملی سبب می‌شود مردمی که تا دیروز سر در لاک خود داشته‌اند امروز در خیابان‌ها آمده و بدون خوف از دست دادن جان خویش برای براندازی نظام موجود از هیچ اقدامی فروگذار نکنند. در این میان نظریات مختلفی مطرح می‌شود: از مدل‌های چند علتی تا مدل‌های تک علتی.

اما کدامیک از نظریه‌های انقلاب می‌تواند وقوع یک انقلاب را پیش‌بینی کند. به نظر می‌رسد مدل‌های انقلاب پس از وقوع یک انقلاب مجموعه‌ی فعل و انفعالات موجود را با یک مدل انتزاعی تطبیق می‌دهند ولی در واقع امر هیچگونه پیش‌بینی از آینده ارائه نمی‌دهند. اگر یک نظریه‌ی انقلاب، بتواند مدلی برای چنین حوادثی ارائه دهد و عللی را برای طغیان اجتماعی برشمارد آیا می‌تواند علت رجحان وقوع این رویداد را در زمانی مشخص توجیه نماید. به عبارت دیگر برای انقلاب‌ها هر عاملی را که قائل شویم و هر علتی را که بتوانیم برای آن برشماریم، نمی‌توانیم از سبب رجحان وقوع این حادثه در یک زمان نسبت به سایر ازمنه سخن بگوییم. چه چیزی است که وضعیت اجتماعی را در یک زمان خاص از حالت تساوی خارج می‌کند و منجر به یک شورش اجتماعی فراگیر می‌شود. عللی که برای انقلاب‌ها ذکر می‌شوند یک شبه موجود نشده‌اند بلکه شاید از مدت‌ها پیش چنین علتی در کنار هم موجود بوده‌اند، پس آنچه که زمینه‌ساز شورش در لحظه‌ی مشخص خود می‌شود چیست؟

امروز که وضعیت کشورهایی مانند تونس و مصر و نیز گذشته‌ی انقلاب خودمان را مرور می‌کنم، بیش از پیش به این نتیجه می‌رسم که تئوری‌های انقلاب پس از وقوع انقلاب‌ها از راه می‌رسند و البته موضع یک دانای کل را به خود می‌گیرند. ولی هیج‌کس نمی‌تواند بگوید از وقوع یک انقلاب خبر داشته و آن را پیش‌بینی می‌کرده است.

نمایشگاه کتاب

پیش‌نوشت: این پست را سال گذشته در ایام برگزاری نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران نوشتم که در لابلای سایر فایل‌ها به بوته‌ی فراموشی سپرده شد.

از سال اولی که به دانشگاه آمدم، همواره فرصت بازدید از نمایشگاه را مغتنم شمرده و با زنبیل‌هایی پر از کتاب به خانه بازگشته‌ام. حالا وضعیت طوری شده که شب‌ها باید نشسته در اتاق بخوابم که مبادا به این کتاب‌های شریفی که فکر کنم آرزوی خواندشان را به گور خواهم برد، بی‌احترامی شود؛ و البته با این همه هنوز هم از کتاب خریدن دست‌بردار نیستم و تمام درآمد خود را، امسال نیز کما فی السابق خرج خرید کتاب خواهم کرد. پدر و مادر هم که دیگر انگار از هدایت من ناامید شده‌اند، بی‌هیچ منتی مرا در تامین هزینه خرید کتاب یاری می‌کنند.

غرض گفتن اینها نیست. مساله اصلی آن است که در طول سال‌های گذشته همواره با یکی از دوستان به نمایشگاه کتاب رفته‌ام. تقریبا از چهار سال پیش نیز بدین سو این دوست ثابت، محسن صبوریان بوده است. حالا امسال که آقا محسن به سلامتی به جرگه‌ی متأهلین پیوسته و من هم البته خیالم از بودجه خرید کتاب آسوده شده، مانده‌ام که امسال با کدام رفیق شفیقی به نمایشگاه بروم که هم در آنجا تنها نباشم و هم بنده حقیر را در امر حمل این اسفار به سوی خانه ابدی خود (یعنی کتابخانه شخصی که کتاب‌هایش نه از آن بیرون می‌آیند و نه حتی یکبار خوانده می‌شوند) یاری خواهد نمود. حالا که با این معضل مواجه شده‌ام با خود می‌گویم ایکاش هیچگاه این محسن را تشویق به ازدواج نمی‌کردم که حالا چنین بلایی سرم نیاید.

پانوشت 1: امسال هم البته آقا محسن رفیق نیمه‌راه نشد و مرا همراهی کرد. البته در این میان مصاحبت حضرت حجت‌الاسلام جباری هم بسیار مغتنم بود و زمینه‌ی خرید کتب انگلیسی مفیدی را فراهم کرد.

پانوشت 2: چند پیشنهاد

الف) کتاب An Introduction to Rawl’s Theory of Justice نوشته Jon Mandle که در سال 2009 توسط انتشارات Cambridge منتشر شده برای آشنایی با مهم‌ترین اثر در فلسفه سیاسی قرن بیستم، ارزشمند و خواندنی است.

ب) کتاب Elements of Justice نوشته‌ی David Schmidtz که در سال 2006 منتشر شده کتابی مناسب جهت آشنایی با ارکان نظریه‌های عدالت است.  ناشر این کتاب نیز  دانشگاه کمبریج است.